Column Ewald van Hal: Ontspoord actie-recht?

Zonder direct belang heeft niemand toegang tot de rechter (art. 3:303 BW). Voor belangenorganisaties geldt een speciale regeling. Deze kunnen sinds 1994 uit eigen naam opkomen voor hun groepsbelang mits dit belang statutair is omschreven. Zowel art. 3:305a BW als art. 1:2 lid 3 Awb maken dit collectieve actie-recht mogelijk. Uit de wetsgeschiedenis blijkt discussie over de algemene reikwijdte van de regeling en het ontbreken van een subsidiair karakter. Het doel van een effectieve en efficiënte rechtsbescherming werd wel herkend.

Ondanks verschil tussen het collectieve actie-recht in het privaatrecht en het bestuursrecht is het principe identiek: uit eigen naam opkomen voor in de stichting of vereniging gebundelde belangen. Steeds meer belangengroepen maken van deze procesrechtelijke mogelijkheid steeds vaker, en succesvol, gebruik. Denk maar aan de (baanbrekende) rechterlijke uitspraken in milieu-, klimaat- en stikstofkwesties. Groei van het aantal belangenorganisaties en het door rechters steeds makkelijker ‘ontvangen’ daarvan voor toetsing van beleid geeft vraag of de wetgever dit indertijd wel zo bedoeld heeft.

Belangengroepen moeten uiteraard hun groepsbelang ook in rechte kunnen behartigen. Echter is het bundelen van individuele belangen tot groepsbelang principieel iets anders dan het individueel met een juridisch instrument legitimeren van positie in het publieke debat. Dit ook al, omdat het toenemend aantal verdragen en wetten, inclusief goedbedoelde laatste-moment-amendementen, het recht zo complex maakt dat er altijd wel ergens een haakje is om beleid te toetsen.

Inmiddels wentelt het collectieve actie-recht zich in eigen succes, ook door -terechte- inzet voor massaclaims en de internationale aantrekkingskracht van Nederland als procesland. Zodra een samenleving echter uit balans raakt door inzet als buitenparlementair instrument is herbezinning verdedigbaar. Beleidsvorming is primaat van het politieke proces en niet iets voor het juridisch proces met het laatste woord aan voor het leven benoemde rechters. Dat geeft onbalans, zeker als een overheid of derde een vonnis niet kan uitvoeren. Herbezinning op het collectieve actie-recht lijkt nodig om het land weer op de rails te krijgen.

Mr Ewald L.J. van Hal, Directeur vereniging Koninklijke Nederlandse Bouwkeramiek, namens NVTB